आजको तीव्र गतिमा चलिरहेको जीवनशैलीले हामीलाई शारीरिक, मानसिक र आध्यात्मिक रूपमा असन्तुलित बनाइरहेको छ। आयुर्वेद, जसलाई “जीवन विज्ञान” पनि भनिन्छ, प्रकृति र शरीरको लय अनुसार जीवन जिउन सुझाउँछ। नेपाली मौसम, भूगोल र संस्कृतिका आधारमा अहिलेका लागि निम्न जीवनशैली उपयुक्त हुन्छ:
१. दिनचर्या (Daily Routine):
हरेक दिन बिहान चाँडै उठ्ने (ब्राह्ममुहूर्त, करिब ४–५ बजे) प्रयास गर्नुहोस्। उठ्नेबित्तिकै तातो पानी पिउने, जिब्रो सफा गर्ने र हलुका योग तथा प्राणायाम गर्ने। बिहान सूर्य नमस्कार वा हलुका व्यायामले शरीर सक्रिय हुन्छ।
२. ऋतुचर्या (Seasonal Routine):
नेपालमा अहिले वसन्तदेखि गृष्म ऋतुतर्फ संक्रमण हुँदैछ। यस मौसममा पित्त (अग्नि) वृद्धि हुने सम्भावना हुन्छ, त्यसैले शरीरलाई चिसो राख्ने, मसला तथा तातो खानेकुरा कम खाने, ताजा फलफूल, हरियो सागसब्जी बढी खाने उचित हुन्छ।
गर्मी मौसममा चिसो पानीले नुहाउने, धूलो–धुँवाबाट बच्ने र प्राकृतिक वस्त्र (कपास आदि) लगाउने सुझाव दिइन्छ।
३. आहारविहार (Diet and Lifestyle Habits):
सादा, सुपाच्य खाना जस्तै खिचडी, तरकारी, दही, मौसमी फलफूल उपभोग गर्नुहोस्।
धेरै तारेको, मसलादार, अत्यधिक चिल्लो खानेकुरा सीमित गर्नुहोस्।
बेलुका चाँडै (७ बजेसम्म) हलुका खाना खानुहोस्।
खाना खानु अघि र पछि सानो मात्रामा तातो पानी पिउनु उपयोगी हुन्छ।
चिया, कफी र चिसो पेयपदार्थ बढी सेवन नगर्नुहोस्।
४. मनोरञ्जन र मानसिक स्वास्थ्य:
मोबाइल र इन्टरनेटको अत्यधिक प्रयोग कम गर्नुहोस्।
दिनमा केही समय ध्यान (meditation) गर्ने बानी बसाल्नुहोस्।
प्राकृतिक ठाउँमा घुम्न जाने, हरियालीसँग समय बिताउने प्रयास गर्नुहोस्।
नकारात्मक समाचार तथा गसिपबाट टाढा रहने, सकारात्मक किताब तथा संगीतमा समय दिने।
५. औषधि र घरेलु उपचार:
त्रिफला, अश्वगन्धा, गिलोय जस्ता आयुर्वेदिक औषधिहरू डाक्टरको सल्लाह अनुसार सेवन गर्न सकिन्छ।
साना रुघाखोकी वा संक्रमणको बेला अदुवा, बेसार, तुलसी, महको प्रयोग गर्न सकिन्छ।
६. सुत्ने बानी (Sleep Routine):
राति ९–१० बजेसम्म सुत्ने र बिहान चाँडै उठ्ने प्रयास गर्नुहोस्।
सुत्नुअघि मोबाइल, टिभी जस्ता स्क्रिनबाट टाढा रहनु राम्रो हुन्छ।
मन शान्त बनाउन हलुका ध्यान वा श्वासप्रश्वास अभ्यास गर्न सकिन्छ।
७. सामाजिक सम्बन्ध:
परिवार, साथीभाइसँग आत्मीय सम्बन्ध राख्नुस्।
समाजसेवा वा कुनै सकारात्मक गतिविधिमा सहभागी हुनुस्। यसले मानसिक सन्तुलनमा ठुलो सहयोग गर्छ।
यसरी, आयुर्वेदिक जीवनशैलीले प्राकृतिक रूपमा जीवनलाई सन्तुलित र दीर्घकालीन रूपमा स्वास्थ्यवर्धक बनाउन सक्छ।
यदि चाहनुहुन्छ भने, म तपाईंलाई विशेष व्यक्तिगत “दोष” (वात, पित्त, कफ) अनुसार अझै व्यक्तिगत सल्लाह पनि दिन सक्छु।
“नेपाली जीवनशैलीमा आयुर्वेद: स्वास्थ्य र सन्तुलन